ITI Information & History in Marathi | आयटीआय संपूर्ण माहिती आणि इतिहास

 ITI Information & History in Marathi | आयटीआय संपूर्ण माहिती आणि इतिहास

नमस्कार विद्यार्थी मित्रांनो आयटीआय चा इतिहास आणि आयटीआय विषयी संपूर्ण माहिती आपणास व्हावी हा दृष्टिकोन ठेवून सदर माहिती विविध वेबसाईट आणि संदर्भ घेऊन एकत्रित तयार केलेला असून नक्कीच आपल्याला आवडेल अशी अपेक्षा . सदर माहिती तयार केलेला आहे. आपणास आवडल्यास नक्की कॉमेंट बॉक्स मध्ये लिहा.

आयटीआय (ITI) — विकिपीडिया

आयटीआयचे पूर्ण नाव: Industrial Training Institute
मराठीत: औद्योगिक प्रशिक्षण संस्था

अनक्रमणिका (Index)

प्रस्तावना

इतिहास

भारतातील आयटीआयची सुरुवात

 भारतातील पहिले आयटीआय

 महाराष्ट्रातील आयटीआयचा इतिहास

 महाराष्ट्रातील पहिली आयटीआय

 विदर्भातील आयटीआयचा इतिहास

 विदर्भातील पहिली आयटीआय

स्वातंत्र्योत्तर काळातील विस्तार

प्रशासन व नियंत्रण

प्रवेश पात्रता

प्रशिक्षण कालावधी

प्रस्तावना

आजच्या स्पर्धात्मक युगात केवळ पदवीपेक्षा कौशल्याधारित शिक्षणाला अधिक महत्त्व प्राप्त झाले आहे. याच उद्देशाने भारतात आयटीआय (Industrial Training Institute) या व्यावसायिक प्रशिक्षण संस्था कार्यरत आहेत. आयटीआयमुळे तरुणांना कमी कालावधीत रोजगारक्षम बनवले जाते.

आयटीआय कधी सुरू झाली?

भारतामध्ये आयटीआयची सुरुवात 1950 साली झाली. देशातील औद्योगिकी करणासाठी कुशल कामगार तयार करणे हा यामागील मुख्य उद्देश होता.

भारतामधील पहिले आयटीआय
👉 शासकीय औद्योगिक प्रशिक्षण संस्था, कानपूर (उत्तर प्रदेश)
👉 स्थापना वर्ष : 1950

भारत स्वतंत्र झाल्यानंतर देशाच्या औद्योगिक विकासासाठी कुशल कामगारांची गरज ओळखून केंद्र सरकारने आयटीआयची संकल्पना राबवली. याच अनुषंगाने 1950 साली कानपूर येथे देशातील पहिले आयटीआय स्थापन करण्यात आले.

कानपूर हे त्या काळात मोठे औद्योगिक केंद्र असल्याने येथे पहिले आयटीआय सुरू करण्यात आले. याच संस्थेच्या माध्यमातून भारतात व्यावसायिक शिक्षणाची पायाभरणी झाली.

पहिले आयटीआय सुरू करण्यामागील उद्देश

उद्योगांसाठी प्रशिक्षित व कुशल मनुष्यबळ तयार करणे

तरुणांना रोजगारक्षम बनवणे
देशाच्या औद्योगिकीकरणाला चालना देणे

🏫 महाराष्ट्रातील पहिली आयटीआय

महाराष्ट्रातील पहिली औद्योगिक प्रशिक्षण संस्था (ITI)
👉 शासकीय औद्योगिक प्रशिक्षण संस्था, मुंबई
👉 स्थापना वर्ष : 1938

महाराष्ट्रात व्यावसायिक व कौशल्याधारित शिक्षणाची सुरुवात 1938 साली मुंबई येथे झाली. त्या काळात मुंबई हे भारतातील प्रमुख औद्योगिक केंद्र असल्याने येथे राज्यातील पहिली आयटीआय स्थापन करण्यात आली.

या संस्थेमुळे महाराष्ट्रातील तरुणांना तांत्रिक प्रशिक्षण, रोजगार व उद्योगाशी थेट जोडलेले कौशल्य मिळू लागले. पुढील काळात याच पायावर राज्यभर आयटीआयंचे जाळे विस्तारले.

🏫 विदर्भातील पहिली आयटीआय

विदर्भातील पहिली औद्योगिक प्रशिक्षण संस्था (ITI)
👉 शासकीय औद्योगिक प्रशिक्षण संस्था, अमरावती
👉 स्थापना वर्ष : 1915
👉 पूर्वीचे नाव : व्हिक्टोरिया टेक्निकल इन्स्टिट्यूट (Victoria Technical Institute)

विदर्भामध्ये व्यावसायिक व तांत्रिक शिक्षणाची सुरुवात 1915 साली अमरावती येथे झाली. त्या काळात ही संस्था Victoria Technical Institute या नावाने ओळखली जात होती. पुढील काळातच तिचे रूपांतर शासकीय औद्योगिक प्रशिक्षण संस्था (ITI) म्हणून झाले.

ही संस्था विदर्भातीलच नव्हे तर महाराष्ट्रातीलही अत्यंत जुन्या तांत्रिक प्रशिक्षण संस्थांपैकी एक मानली जाते. अमरावती हे शिक्षण व प्रशासकीय केंद्र असल्याने येथेच विदर्भातील पहिली आयटीआय सुरू करण्यात आली.

विदर्भातील पहिली आयटीआय सुरू करण्यामागील उद्देश

1. उद्योगांसाठी कुशल कामगार तयार करणे

2. तरुणांना रोजगाराभिमुख प्रशिक्षण देणे

3. विदर्भाच्या औद्योगिक व तांत्रिक विकासाला चालना देणे

---

ऐतिहासिक महत्त्व

1. 100+ वर्षांचा शैक्षणिक वारसा

1. हजारो विद्यार्थी देश-विदेशात कार्यरत

1. विदर्भातील आयटीआय शिक्षणाची पायाभरणी

• स्वातंत्र्योत्तर काळातील विस्तार (1950 नंतर)

  भारत स्वतंत्र झाल्यानंतर औद्योगिकीकरणाला गती देण्यासाठी आयटीआय संस्थांचा मोठ्या प्रमाणावर विस्तार करण्यात आला.

  1. 1950 नंतर राज्यभर शासकीय आयटीआय सुरू

  2. ग्रामीण व आदिवासी भागातही आयटीआय पोहोचल्या

  3. फिटर, इलेक्ट्रिशियन, वायरमन, वेल्डर यांसारखे ट्रेड लोकप्रिय झाले

आयटीआय म्हणजे काय?

आयटीआय ही भारतातील व्यावसायिक व तांत्रिक प्रशिक्षण देणारी संस्था आहे. या संस्थांमधून युवकांना उद्योग-उपयोगी कौशल्ये शिकवली जातात, ज्यामुळे रोजगार व स्वयंरोजगार मिळण्यास मदत होते.

---

प्रशासन व नियंत्रण

आयटीआय संस्था कौशल्य विकास व उद्योजकता मंत्रालय अंतर्गत कार्यरत असून प्रशिक्षण महानिदेशालय (DGT) यांच्या मार्गदर्शनाखाली चालतात.

प्रवेश पात्रता

1. ट्रेडनुसार ८वी / १०वी / १२वी उत्तीर्ण

2. काही ट्रेडसाठी वयोमर्यादा व विषय अटी लागू

3. प्रशिक्षण कालावधी

4. साधारण ६ महिने ते २ वर्षे (ट्रेडनुसार)

प्रमाणपत्र

• प्रशिक्षण पूर्ण केल्यावर राष्ट्रीय व्यवसाय प्रशिक्षण प्रमाणपत्र (NTC) दिले जाते

• NCVT/SCVT मान्यता (ट्रेडनुसार)

इंजिनिअरिंग ट्रेड्स (Engineering Trades)

1. फिटर (Fitter)

2. इलेक्ट्रिशियन (Electrician)

3. वायरमन (Wireman)

4. वेल्डर (Welder)

5. मशीनिस्ट (Machinist)

6. टर्नर (Turner)

7. मेकॅनिक डिझेल (Mechanic Diesel)

8. मेकॅनिक मोटार वाहन (Mechanic Motor Vehicle)

9. मेकॅनिक रेफ्रिजरेशन & एअर कंडिशनिंग (RAC)

10. ड्राफ्ट्समन सिव्हिल (Draughtsman Civil)

11. ड्राफ्ट्समन मेकॅनिकल (Draughtsman Mechanical)

12. टूल अँड डाय मेकर

13. इलेक्ट्रॉनिक्स मेकॅनिक

14. इन्स्ट्रुमेंट मेकॅनिक

15. प्लंबर

16. शीट मेटल वर्कर

17. सर्वेयर

18. फाउंड्रीमॅन

19. पेंटर जनरल

20. लिफ्ट & एस्केलेटर मेकॅनिक

---

💻 नॉन-इंजिनिअरिंग ट्रेड्स (Non-Engineering Trades)

1. COPA (Computer Operator & Programming Assistant)

2. स्टेनोग्राफर (English / Hindi)

3. सेक्रेटरियल असिस्टंट

4. ड्रेस मेकिंग

5. फॅशन डिझायनिंग

6. हाउसकीपिंग

7. बेकर & कन्फेक्शनर

8. केटरिंग & हॉस्पिटॅलिटी असिस्टंट

9. हेल्थ सॅनिटरी इन्स्पेक्टर

10. डेस्कटॉप पब्लिशिंग ऑपरेटर (DTP)

11. इन्शुरन्स एजंट

12. अकाउंटिंग एक्झिक्युटिव्ह

13. सोशल मीडिया एक्झिक्युटिव्ह

---

👩‍🔧 महिला उमेदवारांसाठी लोकप्रिय ट्रेड्स

1. COPA

2. स्टेनोग्राफर

3. ड्राफ्ट्समन

4. ड्रेस मेकिंग

5. फॅशन टेक्नॉलॉजी

6. हेल्थ केअर असिस्टंट

7. हाउसकीपिंग

---

⏱️ ट्रेड कालावधी (Duration)

• 6 महिने – काही नॉन-इंजिनिअरिंग ट्रेड

• 1 वर्ष – COPA, वायरमन, वेल्डर

• 2 वर्षे – फिटर, इलेक्ट्रिशियन, मेकॅनिक, ड्राफ्ट्समन

---

📜 प्रमाणपत्र

प्रशिक्षण पूर्ण केल्यानंतर

1. NTC (National Trade Certificate)

2. NCVT / SCVT मान्यता प्राप्त होते
   (प्रशिक्षण महानिदेशालय (DGT) अंतर्गत)

---

🎯 ITI ट्रेड्सनंतर करिअर

✔️ खासगी कंपन्या
✔️ शासकीय नोकऱ्या
✔️ अप्रेंटिसशिप
✔️ स्वतःचा व्यवसाय
✔️ परदेशात नोकरी
✔️ डिप्लोमा / B.Voc / ATS

उद्दिष्ट

• उद्योगासाठी कुशल मनुष्यबळ तयार करणे

• युवकांना रोजगारक्षम कौशल्ये देणे

• स्वयंरोजगाराला चालना देणे

---

आयटीआयचे प्रकार

1. शासकीय आयटीआय (Government ITI)

2. खासगी आयटीआय (Private ITI)

---

प्रवेश पात्रता

• किमान ८वी / १०वी / १२वी उत्तीर्ण (ट्रेडनुसार)

• वयोमर्यादा साधारण 14 वर्षे व त्यापुढे

• काही ट्रेडसाठी गणित व विज्ञान आवश्यक

---

प्रशिक्षण कालावधी

6 महिने ते 2 वर्षे

काही ट्रेडमध्ये 1 वर्ष + Apprenticeship

प्रशिक्षण पूर्ण केल्यानंतर विद्यार्थ्यांना
NTC (National Trade Certificate)
NCVT / SCVT मान्यता प्राप्त प्रमाणपत्र मिळते.

---

आयटीआयनंतर करिअर संधी

1. खासगी कंपन्या

2. शासकीय नोकऱ्या

3. अप्रेंटिसशिप

4. स्वतःचा व्यवसाय (Self Employment)

5. परदेशात नोकरीच्या संधी

6. डिप्लोमा / B.Voc / ATS कोर्सेस

---

आयटीआय का करावी?

✅ कमी कालावधीत प्रशिक्षण
✅ कमी फी
✅ नोकरीची जास्त संधी
✅ प्रत्यक्ष कामावर आधारित शिक्षण
✅ 10वी नंतर उत्तम करिअर पर्याय

---

आयटीआयनंतर नोकरी व करिअर संधी

1. खासगी उद्योग व कंपन्या

2. शासकीय नोकऱ्या

3. अप्रेंटिसशिप

4. स्वतःचा व्यवसाय

5. परदेशात नोकरीच्या संधी

6. पुढील शिक्षण: डिप्लोमा, B.Voc, ATS

---

आयटीआय का करावी?

✔️ कमी फी
✔️ कमी कालावधीत प्रशिक्षण
✔️ प्रत्यक्ष कामावर आधारित शिक्षण
✔️ नोकरीची जास्त संधी
✔️ 10वी नंतर उत्तम करिअर

---

ITI नंतर पुढे काय?

ITI पूर्ण केल्यानंतर तुमच्यासमोर नोकरी + उच्च शिक्षण + स्वयंरोजगार असे अनेक मार्ग खुले होतात 👇

 1) नोकरीचे पर्याय (Direct Job)

ITI केल्यानंतर लगेच कामाला लागू शकता:

• 🏭 Private Company / Factory

• 🛠️ Maintenance / Technician Job

• 🚆 Railway / PSU (Apprentice → Permanent)

• 🏗️ Construction / Site Work

• 🌍 Foreign Jobs (Gulf, Europe – अनुभवावर)

👉 सुरुवात Apprenticeship ने केल्यास अनुभव + stipend मिळतो

🔹 2) Apprenticeship (खूप महत्त्वाचे)

• कालावधी: 1–2 वर्षे

• Stipend: ₹8,000 – ₹15,000+

• सरकारी/खाजगी कंपन्यांत प्रशिक्षण

📌 ITI नंतर हे Best Option मानले जाते.

🔹 3) Higher Education (पुढील शिक्षण)

🔸 A) CTS → CITS (Instructor बनण्यासाठी)

• कालावधी: 1 वर्ष

• CITS केल्यानंतर → ITI Instructor / Teacher

• Government & Private ITI मध्ये संधी

🔷 ITI नंतर CTI म्हणजे काय?

CTI (Craft Instructor Training) हा कोर्स ITI पास उमेदवारांसाठी असतो.

हा कोर्स पूर्ण केल्यानंतर तुम्ही ITI मध्ये Instructor (शिक्षक) बनू शकता.

• ATI (Advanced Training Institute)

• CTI हा कोर्स ATI मध्ये शिकवला जातो

• CTI + ATI = ITI Instructor बनण्याचा मार्ग

🧑‍🏫 CTI केल्यानंतर काय बनता?

🔷 CTI / ATI म्हणजे काय?

• ATI (Advanced Training Institute)

• CTI हा कोर्स ATI मध्ये शिकवला जातो

• CTI + ATI = ITI Instructor बनण्याचा मार्ग

✔ ITI Instructor (Government / Private)

✔ Skill Trainer

✔ Vocational Teacher

✔ Training Officer (Experience नंतर)

CTI (Craft Instructor Training) हा कोर्स ITI पास उमेदवारांसाठी असतो.

हा कोर्स पूर्ण केल्यानंतर तुम्ही ITI मध्ये Instructor (शिक्षक) बनू शकता.

भारतातील ATI,CTI,CITS  (Advanced Training Institute) List

🔹 उत्तर भारत

1. ATI Kanpur – Uttar Pradesh

2. ATI Ludhiana – Punjab

3. ATI Dehradun – Uttarakhand

4. ATI Jaipur – Rajasthan

5. 🔹 पश्चिम भारत

   5. ATI Mumbai – Maharashtra

   6. ATI Ahmedabad – Gujarat

   🔹 मध्य भारत

   7. ATI Indore – Madhya Pradesh

   🔹 पूर्व भारत

   8. ATI Kolkata – West Bengal

   9. ATI Bhubaneswar – Odisha

   🔹 दक्षिण भारत

   10. ATI Chennai – Tamil Nadu

   11. ATI Hyderabad – Telangana

   12. ATI Bangalore – Karnataka

   🔹 ईशान्य भारत

   13. ATI Guwahati – Assam

   14. B) ITI → Diploma (Polytechnic)

   15. Lateral Entry (थेट 2nd Year)

• • Branch: Mechanical, Electrical, Civil, Electronics

  • Diploma नंतर:

    • Engineer Job

    • Degree (B.E./B.Tech)

  🔸 C) ITI → 12th (Open Board)

  • Science / Vocational

  • पुढे Degree कोर्सेस

  • 
    

  • 🔹 4) Government Jobs (ITI साठी)

    • 🚆 Railway (Technician, Helper)

    • ⚡ Mahavitaran / MSEDCL

    • 🏭 DRDO / ISRO (Technician)

    • 🪖 Defence (Army, Navy, Air Force – Technical)

    👉 ITI Trade अनुसार भरती येतात.

    ---

    🔹 5) Self Employment / Business

    • 🔧 Electrician / Plumber / Fitter Work

    • 🛠️ Workshop / Repair Shop

    • 🧰 Contract Work

    • 💼 MSME / Mudra Loan वापरून व्यवसाय

    ---

    🔹 6) Abroad Jobs (अनुभव नंतर)

    • Countries: Dubai, Qatar, Saudi, Germany

    • Trade: Fitter, Welder, Electrician, CNC Operator

    • Salary: ₹60,000 – ₹2,00,000+

    ---

    ✅ निष्कर्ष

    👉 ITI म्हणजे शेवट नाही – ती मजबूत सुरुवात आहे.
    योग्य मार्ग निवडला तर:

    • चांगली नोकरी

    • Government Post

    • Instructor पद

    • स्वतःचा व्यवसाय

    • परदेशात करिअर

निष्कर्ष

आयटीआय ही रोजगाराभिमुख शिक्षणाची मजबूत पायाभरणी आहे. जे विद्यार्थी लवकर नोकरी, कौशल्य आणि आर्थिक स्वावलंबन शोधत आहेत, त्यांच्यासाठी आयटीआय हा सर्वोत्तम पर्याय ठरतो.

References

nfobox educational institution

| name = औद्योगिक प्रशिक्षण संस्था

| native_name = आयटीआय

| abbreviation = ITI

| established = 1950

| type = व्यावसायिक व तांत्रिक शिक्षण संस्था

| country = भारत

| governing_body = कौशल्य विकास व उद्योजकता मंत्रालय

#ITI #ITIInformation #ITITrades #SkillIndia #MarathiBlog #VocationalEducation #10वीनंतर

आयटीआय संबंधित अधिक माहिती साठी तुम्ही आम्हाला इतर सोशल मीडियावर फॉलो करू शकता... 

Website- https://www.nkrathod.in

Facebook- https://www.fb.com/nkrathod.in

Twitter- https://www.twitter.com/nkrathod_in

Instagram- https://www.instagram.com/nkrathod.in

Telegram - https://t.me/itiupdate

आयटीआय बद्दल सर्व काही फ्क्त एक क्लिक दूर...प्रवेशा बद्दल महिती, परीक्षा बाबत माहिती, NCVT प्रमाणपत्र बाबत माहिती,रोजगार बाबत माहिती एकाच जागेवर...

YouTube- https://www.youtube.com/nkrathod